VANAF DE WAAL DE STUWWAL OP
METHODE
Vanuit Hogeschool van Hall Larenstein, docent Dan Assendorp, was de opdracht gegeven om van een geografische regio van Nederland een analyse van het DNA van het landschap te onderzoeken. Het DNA van het landschap wordt bepaald vanuit een aangegeven theorie van de opdrachtgever.
Bepalen DNA Landschap
In een landschap is ruimte en betekenis in een tijdsperiode verbonden met elkaar. Met ruimte worden de ruimtelijke eenheden (punten, lijnen en vlakken), ook wel elementen genoemd, bedoeld en bij betekenis komt de waarde van een element in het landschap naar voren. Een element heeft ook pas een betekenis als het ergens zichtbaar aanwezig is in het landschap. De uiteindelijke waarde van elementen gaat in een opvolgend onderzoek geanalyseerd worden door de studenten.
In loop der tijd kan zowel de ruimte als de betekenis veranderen bij kantelmomenten. De kantelmomenten zijn belangrijke gebeurtenissen in een tijdsperiode waar het landschap zichtbaar veranderd is. Wat zijn de sterkste sturende gebeurtenissen en processen binnen de tijdsloop geweest?
Om het DNA van het landschap vorm te geven worden er drie vaste onderwerpen gebruikt. Namelijk:
-
Landschapsecologie (Het huidige landschap > Wat is nu nog zichtbaar?)
-
Landschapsbiografie (Geschiedenis van het landschap >Wat is er gebeurd binnen het gebied?)
-
Stamboom van landshap (Schematische weergave van de landschapsecologie- en biografie)
Als laatste wordt in de analyse naar het DNA van het landschap gebruik gemaakt van de genen in een gebied. De genen van een landschap zijn:
-
Belangrijke perioden in tijd
Denk hierbij bijvoorbeeld aan de IJstijd, Romeinse tijd, Middeleeuwen en de Tweede wereldoorlog -
Kantelpunten tussen de belangrijke perioden
Methode DNA Landschap
Als eerste kwam de landschapsecologie, als tweede de landschapsbiografie en daarna de stamboom van het landschap.
De landschapsecologie betreft het huidige landschap en alles wat daarbinnen nog zichtbaar is. Dit werd onderzocht door middel van verschillende factoren (klimaat, geologie etc.).
De landschapsbiografie onderzoekt verschillende componenten in het verleden. De landschapsbiografie bestaat dus uit hoe het landschap door de eeuwen veranderd is en uitkomt bij het huidige landschap. Dit werd gedaan door middel van perioden en kantelpunten voor de componenten. Daarbij is een tijdlijn gemaakt met daarin de belangrijkste gebeurtenissen en kantelpunten.
De derde deelvraag ging over de stamboom van het landschap. In de stamboom van het landschap wordt de informatie uit deelvraag een en twee samengevoegd in een matrix. Daarnaast wordt de samenhang tussen de twee onderdelen aangegeven in tekst. Deze drie deelvragen vormen samen het DNA van het landschap.
Het Huidige Landschap
Klimaat
Hierin staat beschreven wat het klimaat is op het moment van dit onderzoek in Nederland. Er wordt aandacht besteed aan het type klimaat van Nederland, de klimaatverschillen in het gebied en de klimaatverandering. Dit is om te bepalen of het klimaat invloed heeft op de huidige situatie in het gebied. Kijk bijvoorbeeld naar overstromingen door klimaatverandering. Komen deze voor in het gebied? Of is er veel verschil van o.a. temperatuur? Dit zijn vragen om in het achterhoofd te houden.
Bij het kopje klimaatverschillen zal er een gemiddelde neerslagkaart in mm per jaar toegevoegd worden. Deze kaart wordt gemaakt in ArcGIS. De achterliggende informatie werd gehaald uit literatuurstudies zoals het KNMI.
Geologie
Hiermee wordt alles in de bodem, wat dieper dan de ondergrond zit, in meegenomen. De geologie begint op 1.20 m of 1.50 m in de bodem (PDOK, sd).
Het benoemen van het materiaal afzettingen staat in dit onderdeel centraal. De geologie is weergegeven in een dwarsdoorsnee en in een tekst toegelicht.
Bodem
De bodem bestaat vooral uit het beschrijven van de typen bodem die nu in het studiegebied voorkomen.
Als toevoeging voor een betere indruk van bodemtypen is er een grondsoortenkaart bijgevoegd.
Ook deze kaart wordt in ArcGIS gemaakt. De grondsoortenkaart zal een overzichtelijke weergave geven van de aanwezige bodem maar dan met grondsoorten (zand, leem, klei, enz.). Dit aangezien het voor de doelgroep (in dit geval de leek) niet interessant kan zijn om een kaart vol met bodemtype codes te zien.
Het typen bodem werden achterhaald door literatuurstudie (bijvoorbeeld PDOK Viewer Bodemkaart) en ArcGIS kaarten.
Historisch bodemarchief
In het gebied komen archeologische monumenten voor en enkele zijn nog zichtbaar in het landschap. Om dit te achterhalen waar deze monumenten liggen wordt er gebruikt gemaakt van het AMK (archeologische waardenkaart) vanuit de Rijksdienst van cultuurerfgoed.
Ook gaat er achterhaald worden waar locaties liggen met een archeologische waarde. Dit gaat beschreven worden voor zowel de recreatie als de overheid. Voor de recreatie is het zodat bezoekers van de website deze plekken kunnen bezoeken. De overheid en andere partijen kunnen gebruik maken van deze informatie en daarbij horende kaarten om mee te nemen in toekomstige (inrichtings)plannen binnen Nijmegen-Groesbeek.
Geomorfologie
Bij dit onderdeel wordt er beschreven wat de belangrijkste landschapsvormende processen zijn in de huidige situatie, die mogelijk het landschap op dit moment nog veranderen.
Deze informatie was te halen uit kaart en literatuurstudies. Voor dit onderdeel heeft een veldexcursie plaatsgevonden waar werd gelet op de geomorfologie zodat deze met eigen ogen gezien kon worden, en er is een geomorfologische kaart gemaakt in ArcGIS.
Vegetatie & Fauna
In het gebied komt vrijwel zeker zowel flora als fauna voor. Door gebruik te maken van bijv. SynBioSys Nederland, Waarnemingen.nl en andere literatuurstudie was dit te achterhalen.
Voor de flora en fauna worden er de aanwezige vegetatietypen opgezocht en in tekst beschreven. Er zijn plaatjes toegevoegd ter verbeelding van de aanwezige natuur in het gebied.
Water
In het gebied komt water voor zoals de Waal en enkele kleine waterpartijen (Google Maps, sd). Per belangrijk aanwezige waterpartij zal er kort beschreven worden wat de functie en ligging is. Het water is in een waterloopkaart vanuit ArcGIS weergegeven.
Landgebruik
Hier zal aangegeven worden wat het landgebruik is in gebied Nijmegen en Groesbeek. Bij de term landgebruik wordt o.a. bedoeld: Landbouw (weide, akkers), Industrie en Defensie.
Er werd voor dit onderdeel gebruik gemaakt van o.a. de volgende bronnen: AHN Viewer, Google Maps, Kadasterkaarten, en boeken/websites over het gebied specifiek.
Historische bouwkunde
In dit onderdeel gaat het om aanwezige historische bebouwingen in het gebied. Denk hierbij bijvoorbeeld aan oude stadsmuren en boerderijen. Voor het onderzoek is het van belang om te richten op de echte relevante bebouwingen. Dit aangezien er elementen aanwezig kunnen zijn die oud lijken, maar werkelijk geen functie hebben in het landschap. Daarnaast komt er ook onderzoek naar monumenten en/of gebouwen die een nieuwe functie hebben waardoor deze bewaard blijven in het landschap.
Voor dit onderdeel is er literatuurstudie uitgevoerd en veldwaarnemingen in het gebied hebben zicht plaatsgevonden.
Landschapsstructuur
Met landschapsstructuur wordt vooral de ruimte indeling van de aanwezige structuren bedoeld en daarmee de deellandschappen. Hoe is het gebied opgebouwd in verschillende patronen? Onderdelen van patronen en structuren in het landschap zijn bijvoorbeeld de ontginningen van bos en heide.
Ander voorbeeld zijn de kampontginningen rondom Groesbeek die nog steeds zichtbaar zijn in het gebied.
Deze aanwezige structuren zijn op kaart zichtbaar gemaakt door gebruik te maken van verschillende bronnen, en informatie over de factoren binnen de landschapsecologie. De deellandschappenkaart is een vlak dekkende kaart die gemaakt werd met behulp van ArcGIS, Photoshop en eigen schetsen op papier.
De toegevoegde tekst en kaart geven samen uitleg over de landschapsecologie van Nijmegen-Groesbeek.
Geschiedenis van het landschap
De landschapsbiografie geeft informatie over hoe het landschap in de loop der eeuwen veranderd is tot het huidige landschap. Om de landschapsbiografie te onderzoeken zijn er verschillende componenten opgesteld: Landbouw, Defensie & bestuur, Waterbeheer, Industrie, Stadsgeschiedenis, Wonen, en als laatste Religie en Onderwijs. Per component werd er gezocht naar achterliggende informatie over het verleden. De beschrijving wordt visueel versterkt door het toevoegen afbeeldingen, kaartmateriaal en een tijdlijn. Dit zorgt voor een overzichtelijke landschapsbiografie op de website.
Per component zijn sleutelmomenten of kantelpunten bepaald. De specifieke veranderingen per aspect die een doorslaggevende rol hebben gespeeld bij de configuratie van het landschap zijn verder uitgelicht. Deze kantelpunten werden achterhaald door kaarten, afbeeldingen en opgezochte informatie naast elkaar te leggen. Hierna zijn alle punten met elkaar vergeleken om zo te achterhalen waar overeenkomsten liggen in de landschapsbiografie. Dit zijn de kantelpunten geworden in perioden door de tijd heen.
Om de componenten per periode goed in kaart te brengen werden belangrijke elementen uit het plangebied gekoppeld aan hoofdperioden in de tijdlijn. De tijdlijn start vanaf de Prehistorie omdat vanaf deze periode de eerste menselijke invloeden op het landschap te zien zijn. De tijdlijn is ontwikkeld in een apart programma en later toegevoegd op de website.
Om de landschapsbiografie van het plangebied Nijmegen-Groesbeek te bepalen is er literatuur, archief en kaartmateriaal onderzocht. De literatuur die hiervoor gebruikt kon worden is Het Nederlandse landschap en Deellandschappen van Nederland. Het uitvoeren van een archiefonderzoek kon meer informatie geven over het verleden van het plangebied. Het Gelders Archief en Regionaal Archief Nijmegen werden hiervoor geraadpleegd. De kaartstudie bestond veelal uit topografische kaarten, historische kaarten en hoogtekaarten. Door het uitvoeren van een veldbezoek werden gebiedskenmerken van het plangebied duidelijk. Om het landschap te identificeren is er onder andere gelet op kenmerkende patronen van percelen, vormen van watergangen en hoogteverschillen. Deze informatie is in het veld vastgelegd door het maken van aantekeningen en foto’s.
De Stamboom
De stamboom van het landschap is een visuele manier om te beschrijven wat de samenhang is tussen de geschiedenis en wat nu nog te zien is. Het richt zich erop om de informatie vanuit de landschapsecologie- en biografie zichtbaar te maken in samenhang. Het eindresultaat van dit onderdeel is een schematische matrix waarin het gebruik van de verschillende deellandschappen door de tijd zichtbaar is gemaakt.
Deellandschappen
De hoofdlandschappen zijn opgedeeld in een aantal deellandschappen. Uit literatuuronderzoek en het bestuderen van historische kaarten moet blijken hoe deze deellandschappen in de loop der eeuwen zijn ontstaan. Hiervoor werd de analyse van de landschapsbiografie en landschapsecologie gebruikt. Hiermee wordt ook onderzocht welke historische landschappen zijn verdwenen of opgegaan in de deellandschappen. De resultaten van dit onderzoek zijn schematisch weergegeven in de matrix en tekstueel ondersteund.
Antropogene processen
Het landschap is en wordt gevormd door een mensen (antropogene) sturende processen. Deze processen kunnen relatief snel plaatsvinden maar ook over langere tijd. Aan de hand van de resultaten van de landschapsecologie zijn landschapsvormende processen bepaald. Aan de hand van literatuur, GIS en historisch kaartmateriaal werd bepaald waar en wanneer bepaalde antropogene processen invloed hebben gehad.
Perioden en kantelpunten
De stamboom van het landschap bestaat uit een aantal stukken over de verschillende perioden die het landschap heeft doorgemaakt met de bijbehorende kantelmomenten. Voor elke periode staan kenmerkende elementen en oorzaken beschreven. Elk kantelmoment kent een of meerdere oorzaken, er wordt beschreven welke oorzaken dit zijn en hoe deze geleid hebben tot een kanteling in het landschap. De stamboom combineert elementen uit de landschapsecologie en de biografie van het landschap. Van de deellandschappen wordt vastgesteld via welke route in de tijd ze zijn ontstaan en gevormd door de mens.
Stappen na de analyse
Na het analyseren van drie onderdelen voor het DNA van het landschap, werd er aandacht besteed aan de vormgeving van de website.
Synthese
De verzamelde gegevens zijn geordend en op een tijdschaal gezet. Op dit punt is er ook een selectie gemaakt: welke veranderingen zijn echt kantelpunten geweest, en welke veranderingen waren minder belangrijk. Het selecteren van gegevens zorgt ervoor dat het eindproduct, namelijk een website, inhoudelijk klopt en toch overzichtelijk is.
Ontwerpen
Aan de hand van de gegevens uit de analyse is bepaald hoe deze het best weergegeven werden. Het ontwerp moet ook passen binnen de stijl die aangehouden wordt in de website. Er zijn meerdere conceptversies gemaakt die door o.a. familie en vrienden van de projectgroepsleden van feedback werden voorzien. Hierbij was steeds gevraagd om de website als ‘leek’ te bekijken. Aan de hand van deze feedback is een definitieve website gemaakt.
Resultaat
Het uiteindelijke resultaat is een overzichtelijke en duidelijke website. Inleidingen, alinea’s en inhoudelijke teksten hebben dezelfde opmaak en lettertype. Er is gekozen voor eenvoudigere termen bij de hoofdstukken. Ook zijn plaatjes en kaarten voorzien van bronnen en korte uitleg wat ze laten zien als deze extern van bronnen zijn gehaald. Als laatste is er een bronnenlijst toegevoegd in de APA-regeling.